Bioloji Təbabət-İnteqrativ Sağlamlıq Mərkəzinin rəhbəri Elxan Yaqubov: 14 iyul 1969-cu il-Müstəqil və qüdrətli Azərbaycan dövlətinin təməlinin qoyulduğu gün, milli dirçəliş salnaməsi

14 iyul 1969‑cu il Azərbaycanın yaddaşına yalnız siyasi təyinat günü kimi yox, bütöv bir xalqın qurtuluş manifesti kimi həkk olunub. Həmin gün Heydər Əliyevin Azərbaycan KP MK‑nın birinci katibi seçilməsi cəmiyyətin bütün qatlarında illərlə yığılan durğunluğu yarıb keçdi, yeni ideoloji coşqu, yeni idarəetmə mədəniyyəti və ən əsası, milli ruhun oyanışı üçün start xətti oldu. Bu dönüş, sonralar “Böyük Qayıdış” adlandırılan hərəkatın ilk mərhələsi idi: xalq öz tarixinə, dəyərlərinə, azadlıq idealına dönürdü.

1960‑cı illərin sonlarında Azərbaycan SSR idarəetmədə formalizmə, iqtisadiyyatda geriliyə, mənəviyyatda isə “ideoloji boşluq” sindromuna qərq olmuşdu. Statistik göstəricilər özünü aldatmağa bənzəyirdi: pambıq planı dolur, metallurgiya kombinatları işləyir, amma nəticə nə respublika büdcəsinə, nə də insanların rifahına yansımırdı. Heydər Əliyev ilk tədbir olaraq idarəetmədə məsuliyyət və şəffaflıq tələbini ortaya qoydu. O, “hər rəqəm arxasında insan həyatı dayanır” devizi ilə statistik formalizmə son verdi, müəssisələrə real plan‑göstəricilər, yəni “kağız deyil, əməli nəticə” prinsipini tətbiq etdi. Sənaye, kənd təsərrüfatı və xidmət sektorlarında az vaxtda əməyin məhsuldarlığı yüksəldi, dövlət büdcəsi ilk dəfə profisit verdi, rayon mətbuatı yeni rubrika açdı: “Planı artıqlaması ilə yerinə yetirənlər”.

Heydər Əliyev anlayırdı ki, sistem dəyişikliklərini həyata keçirəcək “insan aləti” yoxdursa, heç bir islahat kağızdan kənara çıxmaz. O, bütün respublikanı əhatə edən kadr inventarizasiyasına başladı. Elmi‑texniki potensialı olan gənclər, Azərbaycanın müxtəlif guşələrində “gizlənən” istedadlar Moskvaya, Leninqrada, Kiyevə oxumağa göndərildi. Təkcə 1970‑1975‑ci illərdə minlərlə azərbaycanlı gənc İttifaqın qabaqcıl institutlarında mühəndislik, energetika, aviasiya, tibbi biologiya üzrə təhsil almağa başladı. Sonradan bu kadrlar Bakı Metropoliteninin, Sumqayıt polimer zavodunun, “Neft daşları”nın, Xəzər Dəniz Gəmiçiliyinin infrastruktur nəhəngliklərini idarə etdi. Milli kadrlar həm də milli şüurun daşıyıcısı idi; onların sayəsində dövlət aparatında azərbaycanlıların çəkisi yüksəldi, dilimiz işgüzar ünsiyyətdə öz mövqeyini gücləndirdi.

Heydər Əliyevin dövlət fəlsəfəsi sırf iqtisadi rifahla məhdudlaşmırdı: “Mənəvi dayağı olmayan xalq heç bir yolla inamla addımlaya bilməz”. O, böyük maarifçilik hərəkatına başçılıq edərək dil, ədəbiyyat, musiqi, teatr, kinematoqrafiya və folklorun dirçəldilməsinə geniş meydan açdı. 1970‑ci illərdə “Kitabi‑Dədə Qorqud”un 1300 illiyi, Xaqani Şirvaninin, Məhəmməd Füzulinin yubileyləri, Üzeyir Hacıbəylinin əsərlərinin tam səhnələşdirilməsi, muğam festivallarının respublika xaricinə çıxarılması təkcə mədəni tədbir deyildi – bu, milli kimliyin dünyaya bəyanı idi. Bakıdan Şuşaya, Ordubaddan Qusara qədər bütün mədəni ocaqlarda “öz kökünə qayıdış” ehtizazı keçdi; sənətkarlar öz dillərində, öz havalarında, öz hekayələrini söyləməyə başladılar.

Dağlıq Qarabağ o illərdə inzibati baxımdan “avtonom vilayət” statusuna malik olsa da, Bakıdan yetərli diqqət görmürdü. Heydər Əliyev bu laqeydliyi aradan qaldırmaq üçün iki paralel xətt seçdi: birincisi, iqtisadi‑infrastruktur inkişaf, ikincisi – mənəvi‑mədəni dirçəliş. Xankəndində ipək kombinatı, Ağdərə mis‑molibden fabriki tikildi, Şuşada memarlıq qoruğu yaradıldı, turizm marşrutları işləndi. Şuşa “Azərbaycanın konservatoriyası” elan edildi, Vaqif Poeziya Günləri, Üzeyir Musiqi Festivalı bu şəhərdə keçirilməyə başladı. Qarabağın hər guşəsinə yeni məktəb, klub, xəstəxana, kəndlərə gedən asfalt yollar – bütün bunlar təkcə rifah aksiyası deyildi; bu, “Qarabağ Azərbaycandır” şüarının 1970‑ci illərdə atılmış praktiki təməli idi.

 “İnsan amili” termininin sovet idarəetmə leksikonuna ilk daxil edilməsini də Heydər Əliyevin adı ilə bağlayırlar. O, əmək kollektivlərində şəraitin yaxşılaşdırılmasını, əhalinin sosial müdafiə qatının genişləndirilməsini tələb etdi: zavod‑fabrik yataqxanaları yeniləndi, pulsuz sanator‑kurort züvvetləri işə düşdü, çoxuşaqlı ailələr üçün dövlət müavinətləri artırıldı. Bu, əhalinin böyük hissəsinin rifahına birbaşa təsir etdi; insanlar ilk dəfə sovet gerçəkliyində “məmur‑xalq” zəncirini müsbət nümunədə gördülər. İctimai rəy yüksələn xətlə “hakimiyyət bizə biganə deyil” qənaətinə gəldi və bu, milli birliyin möhkəmlənməsində psixoloji baza rolunu oynadı.

Heydər Əliyevin uzaqgörənliklə reallaşdırdığı “Neft‑kimya kompleksinin ikinci nəfəsi” layihələri Bakını təkcə xammal ixracatçısından yüksək dəyər zəncirinin mərkəzinə çevirdi. Eyni vaxtda informasiya‑hesablama mərkəzlərinin, robototexnika laboratoriyalarının təməlləri qoyuldu, Azərbaycan EA‑nın institutları müasir cihaz‑avadanlıqla təchiz edildi. Kosmik tədqiqatlara ilk kadrlarımız hazırlanmağa başladı. Tasanerjik uğurlar 1980‑ci illərin əvvəlində Azərbaycanı SSRİ‑də ən sürətlə inkişaf edən respublikaların üçlüyünə daxil etdi.

14 iyul 1969‑da başlayan ideoloji‑iqtisadi dəyişikliklər 1990‑cı illərin sərt mövcudluq böhranında – SSRİ dağıldıqdan sonra – xalqın xilas reseptinə çevrildi. Vətəndaş müharibəsinin astanasına gəlmiş respublika xalqın tələbi ilə 1993‑cü ildə Heydər Əliyevi yenidən siyasi arenaya dəvət etdi. Həmin an “Böyük Qayıdış” həm sözün, həm də coğrafiyanın qayıdışına döndü: dövlətçiliyin xilasına, sonrakı onilliklərdə Qarabağın azadlığına aparan yol məhz 1969‑da qoyulan təməl üzərində yüksəldi.

2020‑2025‑ci illərdə Qarabağın işğaldan azad olunması, “ağıllı kənd” və “yaşıl enerji” layihələrindən tutmuş, Şuşada yenidən canlanan muğam səhnələrinə qədər hər addım, faktiki olaraq, 14 iyul ideyasının – milli dirçəliş və milli qayıdış strategiyasının zirvə nöqtəsidir. Prezident İlham Əliyev atasının irsini yeni geosiyasi reallıqlara uyğun davam etdirir; Azərbaycan regional güc, etibarlı tərəfdaş və kulturoloji mərkəz statusu qazanır.

14 iyul 1969‑cu il bizi təkcə keçmişimizlə barışdırmadı; o, gələcəyimizə inam pəncərəsi açdı. Heydər Əliyev bir günün içində Azərbaycanı qaranlıq dalandan çıxarmağa başlamadı; o, illərlə səmərəli təşkilatçılıq, vətənpərvər ruh, humanist strateji təfəkkür vasitəsilə “Tərəqqi yolunun başlanğıcı”nı böyük millət marşına çevirdi. Bu gün Qarabağa qayıdan hər bir ailə, azad Şuşada çalınan hər bir tar, beynəlxalq tribunada dalğalanan hər bir üçrəngli bayraq 14 iyulun ideoloji işığından pay alır. Böyük Qayıdış – torpağa, kimliyə, sabaha Qayıdış – davam edir və bu möhtəşəm salnamənin müəllifi, Ümummilli Lider Heydər Əliyevin adı xalqımızın yaddaşında əbədi yaşayır.